“Struikelstenen verbinden het verhaal met de plek waar het zich heeft afgespeeld. Verhaal en plek zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Daarom zijn struikelstenen een uitstekend middel om het verhaal van de Holocaust te vertellen.”

Door Theo van Etten

De uitspraak komt van Prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar cultuur- en maatschappijgeschiedenis aan Tilburg University. Daarnaast is hij coördinator van Werkgroep Struikelstenen, een van de ErfgoedPartners van Erfgoed Tilburg. In 2011 was Arnoud-Jan initiatiefnemer voor het leggen van een struikelsteen voor Bertram Polak, die tot 1941 in zijn huis aan de Professor Dondersstraat woonde. Het werd de meest indrukwekkende dag van zijn leven: “Ik wist niet wat me overkwam. De dankbaarheid van de nabestaanden had ik zwaar onderschat.”

Struikelstenen worden ook wel Stolpersteine, of Stenen des Aanstoots genoemd. Kleine betonnen keien van tien bij tien centimeter, met daarop een messing plaatje. Hierin staan enkele gegevens gegraveerd van de persoon die hier zijn laatste vrijwillige woon- of werkplek had en niet terugkeerde uit de oorlog. Momenteel telt Tilburg 69 struikelstenen op 33 adressen en er is behoefte aan meer.

Handjes

In navolging van de visie van de kunstenaar Gunter Demnig, die het concept bedacht, wil de werkgroep met het leggen van struikelstenen de afwezigheid van oorlogsslachtoffers zichtbaar maken. Daartoe staat de werkgroep initiatiefnemers met raad en daad bij, bijvoorbeeld met het regelen van toestemming van huidige bewoners, het informeren van de gemeente, het samenstellen van het opschrift, het opsporen van nabestaanden en het organiseren van een ceremonie. Arnoud-Jan: “We werken heel laagdrempelig en bottom-up. De liberaal-joodse gemeente in Tilburg toont zich heel betrokken, net als scholen. Maar we kunnen best nog wat handjes gebruiken, al is het maar voor het regelmatig poetsen van de stenen. Jong en oud zijn daarbij welkom. Of scholen die een steen willen adopteren bijvoorbeeld. Helaas beschikken we over weinig financiële middelen, want we werken vooral met donaties.”

Het verhaal gaat leven

Volgens Arnoud-Jan wordt de impact van wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, nog vaak onderschat. “Achter een luchtige anekdote schuilt vaak een veel diepere betekenis. Veel is namelijk weggestopt. Dat blijkt al uit een vraag als : ‘Goh, woonden er ook Joden in Tilburg?’ Jazeker, kan ik dan bevestigen. Ze waren weliswaar niet volledig geassimileerd, maar ze stonden wel midden in de maatschappij. Ze woonden verspreid tussen alle Tilburgers, ze zaten bij jou op school, waren collega’s en sportten samen met de Tilburgers. Vooral jongeren, maar ook buurtbewoners herkennen zich hierin. Doordat we het verhaal van de Holocaustslachtoffers vertellen op de plek waar het zich heeft afgespeeld, opent dat vaak de ogen van mensen voor een stuk verleden waarmee zij zich verbonden voelen. Zo komt het verhaal dat die catastrofe zich ook in hun buurt heeft afgespeeld, op een laagdrempelige manier tot leven.”

Meedoen in de werkgroep Struikelstenen?

Is jouw interesse gewekt door dit verhaal en wil je een bijdrage leveren aan de werkgroep Struikelstenen? Neem dan contact op met Arnoud-Jan Bijsterveld via: A.J.A.Bijsterveld@tilburguniversity.edu. Wil je een indruk krijgen van het proces rondom het leggen van struikelstenen? Zoek dan op YouTube naar de korte film ‘Hier was Bertram’.